مقدمه
اکثر بیماران در مرحله دندانی شیری-دائمی تحت نظر یک دندانپزشک عمومی هستند، لذا دندانپزشکان عمومی نقش مهمی در جلوگیری از ناهنجاری‌های ارتودنسی در جامعه دارند.
بهتر است دید کاملی از این مرحله داشته باشیم تا بتوانیم از بروز عمده ناهنجاری‌های فکی و دندانی در بزرگسالی جلوگیری کنیم. شاید به جرات بتوان گفت با همین کارهای ساده پیش رو دیگر برای درمان ارتودنسی هیچ کودکی نیاز به کشیدن پرمولرهای سالم نخواهید داشت. شاید آن کودک روزی فرزند شما یا یکی از عزیزانتان باشد.
اگر به صورت زیر و گام به گام یک ارزیابی از روابط دندانی و فکی کودک داشته باشید هیچ موردی از دید شما و والدین پنهان نمی‌ماند.
ارزیابی مسائل دندانی شامل مسائل مربوط به فضا و تحت کنترل داشتن رویش کانین دائمی است.
ارزیابی روابط فکی شامل روابط فک‌ها در بُعد طرفی، افقی و عمودی است.
ارزیابی مسائل دندانی
تکامل دندان‌ها و فکین به عوامل متعددی بستگی دارند. وظیفه دندانپزشکان هم تشخیص تکامل طبیعی دندان‌ها و فکین از حالت غیرطبیعی است تا در زمان مناسب اقدام به درمان نمایند.
در این کتاب فقط نکات کلینیکی و کلیدی مطرح می‌شوند و جهت مطالعه کاملتر مباحث می‌توانید به کتب مرجع مراجعه نمایید.
قبل از مطالعه نیاز به یادآوری چند نکته جهت شناخت بیشتر تهیه مدارک و مراحل تکاملی دندان‌ها و فکین در مرحله دندانی شیری داریم که در صفحات آتی بیان می‌شوند.
1. وقتی دندان‌های دائمی درون حفره دهان ظاهر می‌شوند، با سرعتی حدود 1mm در ماه رویش می‌یابند تا اینکه به دندان مقابل تماس پیدا می‌کنند. از آن به بعد سرعت رویش در حد تکامل عمودی راموس است. در زمان رشد کودک، طول راموس بیشتر می‌شود و اگر دندان‌ها از لحاظ عمودی رویش نکنند، تماس اکلوزالی بین آنها و دندان‌های مقابل از بین می‌رود. دندان‌ها همیشه رویش عمودی دارند تا این اتفاق رخ ندهد. بعضی مواقع یک دندان کشیده می‌شود و دندان روبرو رویش بیشتری پیدا می‌کند و وارد فضای مقابل می‌شود و در واقع رویش بیشتری رخ می‌دهد. اگر سایش دندان‌ها هم بخاطر براکسیسم رخ بدهد باز رویش عمودی بیشتر می‌شود تا تماس بین دندان‌های بالا و پایین از بین نرود.
2. بین انسیزورهای شیری فضایی وجود دارد که بعداً با سایز بزرگتر انسیزورهای دائمی پُر می‌شود (شکل 1-5)
3. اورجت و اوربایت کم است. (شکل 1-5)
شکل 1-5: وجود فضا بین انسیزورهای شیری، اورجت و اوربایت کم
4. فضای Primate: به فضای موجود در مزیال C بالا و دیستال C پایین گفته می‌شود (شکل 2-5)، با رویش لترال‌ها این فضا بسته می‌شود.
شکل 2-5: وجود فضای Primate در مزیال دندان C بالا و دیستال C پایین
5. فضای Leeway: مجموع عرض مزیو دیستالی دندان‌های C و D و E بالا حدوداً 1.3mm و پایین 3mm بیشتر از عرض مزیودیستالی دندان‌های 3 و 4 و 5 است (شکل 3-5). وجود این فضا باعث رویش و تماس طبیعی دندان‌ها می‌شود و از بین رفتن آن بخاطر پوسیدگی‌های دندان‌های شیری منجر به کرادینگ در آینده می‌شود.
شکل 3-5: Leeway Space که اختلاف سایز مجموع عرض دندان‌های 3 و 4 و 5 با دندان‌های C و D و E است.
6. فضای E : عرض مزیو دیستالی دندان E بالا 1mm و پایین 2.5mm بیشتر از عرض مزیو دیستالی دندان 5 است (شکل 4-5).
شکل 4-5: اختلاف سایز عرض دندان 5 و E
7. اگر D بیفتد احتمال مزیالی شدن E بسیار نادر است اما اگر E بیفتد احتمال مزیالی شدن 6 بسیار زیاد است که خود منجر به از دست رفتن فضا و بروز کرادینگ می‌شود. در قوس بالا 6 نه تنها مزیاله می‌شود بلکه معمولاً چرخش هم پیدا می‌کند و مزیال آن پالاتالی می‌شود.
8. بهتر است وقتی دندان‌های D و E با هم از بین می‌روند برای بالا یک پالاتال بار و برای پایین یک لینگوال آرچ بسازید تا فضا حفظ شود. البته اگر قرار است در آینده درمان کشیدنی برای بیمار انجام دهید دیگر نیاز به ساخت این دستگاه‌ها ندارید چون دیگر نیازی به حفظ فضا نیست.
9. کشیدن زودهنگام دندان‌های D و E باعث تسریع رویش پرمولرهای دائمی زیرشان می‌شوند ولی اثری روی تسریع در تشکیل و بسته شدن آپکس ریشه دندان‌ها ندارد.
10. پوسیدگی، نکروز، ترمیم یا حتی کشیدن مولرهای شیری باعث تسریع رویش پرمولرهای زیر آنها می‌شود.
11. اگر قبل از تشکیل نصف ریشه پرمولرها، مولرهای شیری کشیده بشوند، گرچه در ابتدا رویش سریعی خواهند داشت ولی بعد از آن رویش پرمولرها آهسته‌تر و حضور در حفره دهان به تاخیر می‌افتد
12. بین تمام کشیدنی‌های دندان‌های شیری، کشیدن E بالا بیشترین شانس از بین رفتن فضا را دارد.
13. بعد از کشیدن شیری‌ها، از بین رفتن فضا در فک بالا همیشه با حرکت مزیالی خلفی‌ها رخ می‌دهد، ولی در مندیبل با حرکت دیستالی قدامی‌ها و مزیالی خلفی‌ها رخ می‌دهد.
14. حداکثر از بین رفتن فضا در شش ماه اول کشیدن و تا مقدار جزیی تا یک سال بعد از آن هم رخ می‌دهد، لذا اگر بیش از یکسال از کشیدن مولر شیری بیماری می‌گذرد، ساختن فضا نگهدار معنی ندارد.
15. وقتی D پایین زودهنگام کشیده شود، معمولاً خلفی‌ها مزیاله نمی‌شوند ولی قدامی‌ها حتماَ دیستاله می‌شوند و قدری از فضا از بین می‌رود.
16. وقتی D بالا زودهنگام کشیده شود، معمولاَ خلفی‌ها مزیاله می‌شوند. اگر خلفی‌ها در حال رویش باشند که شدیداَ مزیاله می‌شوند. کشیدن D بالا بعد از ۱۰ سالگی خیلی باعث دیستاله شدن قدامی‌های بالا نمی‌شود.
17. اختلاف در زمان رویش دندان‌های چپ و راست تا شش ماه طبیعی است ولی بیشتر از آن را باید دقیق بررسی نمود. معمولاَ این موارد در ناحیه پرمولری بیشتر رخ می‌دهد.
18. آنکیلوز E هم می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند مثلاً منجر به کج در آمدن پرمولر می‌شود. اگر دندان آنکیلوز شده تماس اکلوزالی خود را از دست داده باشد مانع تکامل رشد عمودی فک می‌گردد.
19. بعد از 10-12 سالگی تا 26 سالگی طول قوس فکی آقایان حدود 10 درصد و خانم‌ها حدود 9درصد کاهش می‌یابد.